Η Κόνιτσα και τα χωριά της (απο το e-istoria)

Η Κόνιτσα και τα χωριά της 

Η περιοχή της Κόνιτσας αποτελεί μία από τις βασικές ιστορικές και πολιτισμικές υπο-ενότητες του νομού Ιωαννίνων που καλύπτει γεωγραφικά την περιοχή που εκτείνεται από το Γράμμο μέχρι την Τύμφη και συνορεύει με τη Δυτική Μακεδονία ανατολικά και τη βόρεια Ήπειρο δυτικά. Η όλη περιοχή διαρρέεται από τους ποταμούς Σαραντάπορο και Αώο και τους παραποτάμους τους που χύνονται στην Αδριατική διασχίζοντας και την Αλβανία. Οι πηγές των δύο αυτών ποταμών βρίσκονται στους ορεινούς όγκους της βόρειας Πίνδου και ο ρούς τους αποτελεί σημαντικό οικολογικό παράγοντα που διαμορφώνει όχι μόνο γεωοικονομικές αλλά και πολιτισμικές μικροενότητες. 
Αν ξεκινήσουμε μ' αυτή τη γεωγραφική – οικολογική προσπέλαση, θα μιλήσουμε για δυο μεγάλες ιστορικές – πολιτισμικές υπο-ενότητες της επαρχίας Κόνιτσας, εκ των οποίων η μια είναι αρκετά γνωστή. Εκατέρωθεν του Σαραντάπορου και σε σχετικά μικρό υψόμετρο (κάτω από 1.000 μ.) βρίσκονται παραπεταγμένα τα Μαστοροχώρια, αρκετά γνωστά για τους πλανόδιους τεχνίτες, μαστόρους της πέτρας, ταλιαδούρους και ζωγράφους, που άφησαν έντονα τα ίχνη τους στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και περ' απ' αυτόν είναι τα χωριά Πλαγιά (Ζέρμα), Κεφαλοχώρι (Λούψικο), Θεοτόκος (Φετόκο), Οξιά (Σέλτση), Πληκάτι, Γοργοπόταμος (Τούρναβο), Χιονιάδες Ασημοχώρι (Λεσκάτσι), Βούρμπιανη, Πυρσόγιαννη, Πύργος (Στράτσιανη), Αμάραντος (Ισβορο), Αγία Βαρβάρα (Πράβαλη), Προσήλιο (Κωστάρτσκο) και Πυξαριά (Μπλιθούκι), όλα αυτά δυτικά του Σαραντάπορου, και ανατολικά τα χωριά Δροσοπηγή (Κάντσικο), Λαγκάδα(Μπλίζντιανη), Καστανέα (Καστάνιανη), Γαναδιό, Μόλιστα (Μεσαριά), Μοναστήρι (Μποτσιφάρι), Πουρνιά (Σταρίτσιανη), Αγία Παρασκευή (Κεράσοβο), Νικάνωρ (Κορτίνιστα), Τράπεζα (Βράνιστα), Εξοχή (Ζέλιστα), Καβάσιλα, Πηγή (Πεγκλάρι). 
Η τεχνική ειδίκευση στα μέρη αυτά ήταν αποτέλεσμα της δημογραφικής και οικονομικής στενότητας που αντιμετώπισαν τα χωριά αρκετά νωρίς μετά τη σύγκρότησή τους σε συμπαγείς οικισμούς, σε ενιαία πληθυσμιακά σύνολα, που τα χαρακτήριζε μια οικονομία αυτοσυντήρησης με βάση τη μικρή γεωργοκτηνοτροφία. 
Ορισμένα από τα χωριά επιδόθηκαν συλλογικά σε κάποιες δραστηριότητες με τέτοια επιτυχία, ώστε να ταυτίζονται ιστορικά μ' αυτές. Όταν λέμε, για παράδειγμα, Πυσρόγιαννη ή Βούρμπιανη ο νούς μας αυτομάτως πηγαίνει στους μαστόρους της πέτρας, όταν λέμε Τούρνοβο στους ταλιαδούρους και Χιονιάδες στους Ζωγράφους. 
Στα χωριά αυτά ήταν εγκατεστημένοι και οι γύφτοι έχοντας στα χέρια τους άλλες τεχνικές λειτουργίες, όπως τη σιδηρουργία και βέβαια τη μουσική. Οι γνωστές γενιές μουσικών των Χαλκιάδων, των Μπετζάδων, των Αλεξίου κ.α έχουν συνδέσει το όνομά τους μ' αυτή την περιοχή όντας φορείς της μουσικής της παράδοσης, δείγμα της οποίας περιλαμβάνει η παρούσα έκδοση. 
Τα χωριά της Λάκκας του Αώου αποτελούν μια ξεχωριστή μικρο-ενότητα με δικά της εθνολογικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά, που διαμορφώθηκε ιστορικά στην αγκαλιά της λάκκας του ποταμού Αώου που διασχίζει τη Βόρεια Πίνδο και τη Βάλια Κάλντα μέχρι το γνωστό γεφύρι της Κόνιτσας δημιουργώντας στο διάβα του μια αρκετά ενδιαφέρουσα και από οικολογική άποψη ζώνη. Είναι συνολικά πέντε χωριά στα διοικητικά όρια της επαρχίας της Κόνιτσας, που ταυτίζονται με το ρού του Αώου, χωριά που συγγενεύουν με τα άλλα στην αντίπερα όχθη (Βρυσοχώρι, Λάϊστα, Ηλιοχώρι) τα οποία εντάχθηκαν ιστορικά στο Ζαγόρι με αποτέλεσμα να διαφοροποιηθούν με το πέρασμα του χρόνου. Πρόκειται για τα χωριά Ελεύθερο (Γκριζμπάνι) Παλιοσέλι, Πάδες, Άρματα (Αρμάτοβο) και Δίστρατο (Μπριάζα), που με εξαίρεση το Ελεύθερο είναι όλα βλαχόφωνα. Κεφαλοχώρι στην περιοχή είναι το Δίστρατο, κοντά στα όρια του νομού Γρεβενών και την κορυφή Βασιλίτσα (υψόμ. 2250 μ.) που παραμένει και σήμερα ένα από τα πιο ζωντανά χωριά του ορεινού όγκου της Βόρειας Πίνδου με κύρια οικονομική δραστηριότητα την υλοτομία. Ιστορικά γεωργοκτηνοτροφικές, και υλοτομικές κοινότητες, παρουσίασαν, όπως και τα περισσότερα χωριά του ορεινού χώρου, έντονη μετανάστευση στο παρελθόν και σήμερα δίνουν την εντύπωση κοινωνιών που αργοσβήνουν με εξαίρεση βέβαια το Δίστρατο. 
Ως μικρο-ενότητα θα μπορούσε επίσης να χαρακτηρισθεί η Κόνιτσα με τα χωριά του κάμπου της με τη σημείωση ότι αυτή αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση εμπορικού και διοικητικού κέντρου με μια ιδιαίτερη ιστορική εξέλιξη από την Τουρκοκρατία μέχρι σήμερα. Στην Κόνιτσα λειτούργησε για αιώνες το γνωστό παζάρι, ένα σημαντικό γεγονός που συνόψιζε τρόπον τινά με την περιοδικότητά του τους οικονομικούς και κοινωνικούς ρυθμούς όλης της ενδοχώρας αποτελώντας συνάμα τόπο συνάντησης, επικοινωνίας και επαφής διαφορετικών τοπικών παραδόσεων στα πλαίσια της συμπληρωματικότητας των παραγωγικών ομάδων του ευρύτερου χώρου που συνέρρεαν σ' αυτό το κέντρο. Τη σημασία που είχε το παζάρι και οι σχετικές μ' αυτό λειτουργίες για την κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξη της Κόνιτσας αναδεικνύει με τον πιο εύστοχο τρόπο ο Γιάννης Λυμπερόπουλος στο βιβλίο του “Παζαριού Ανατομή”. 
Γύρω στον κάμπο της Κόνιτσας, όπου σμίγουν ο Βοϊδομάτης με τον Αώο και πιο πέρα με το Σαραντάπορο, βρίσκονται, παρατεταγμένα αρκετά χωριά που είναι και σήμερα εξαρτημένα σε μεγάλο βαθμό από την εύφορη γη του. Δεξιά του Αώου και δυτικά της Κόνιτσας βρίσκονται η Ηλιόρραχη (Κουτσούφλιανη), το Μάζι, η Αετόπετρα (Σανοβό), η Μελισσόπετρα, η Καλόβρυση (Πυροβίτσκα) και στην άλλη πλευρά του Αώου το Αηδονοχώρι (Ορτανίτσα) και τη Μολυβδοσκέπαστο (Δεπαλίτσα), όπου και το γνωστό Μοναστήρι. Νότια της Κόνιτσας και κοντά στο Βοϊδομάτη είναι τα χωριά Καλιθέα (Γορίτσα) και Κλειδωνιά, νεοσύστατος οικισμός στη θέση όπου ήταν τα παλιά “Καλύβια” της Κλειδωνιάουστας, εγκαταλειμμένου πια χωριού της Τύμφης. 
Απομένει μια τελευταία κατηγορία χωριών, τα Βλαχοχώρια Αετομηλίτσα (Δέντσικο) και Φούρκα, τοποθετημένα στην αλπική ζώνη γεγονός που σηματοδοτεί κι έναν αντίστοιχο τρόπο ζωής, την ημινομαδική κτηνοτροφία. Οι κάτοικοί της μετακινούνται κάθε χειμώνα προς τις πεδιάδες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας συνεχίζοντας το πανάρχαιο φαινόμενο της transhumance. Είναι τα χωριά που μαζί με τα υπόλοιπα βλαχοχώρια της Πίνδου (Σαμαρίνα, Αβδέλα κ.λ.π) εφοδίαζαν το παζάρι της Κόνιτσας με τυροκομικά προϊόντα και μάλλινα είδη. 
Η περιοχή της Κόνιτσας περιλαμβάνει τα μεγαλύτερα βουνά του Νομού που αποτελούν ταυτόχρονα και τα γεωγραφικά της όρια. Βορειοδυτικά και Βόρεια ο Γράμμος (2.520μ.), Ανατολικά ο Σμόλικας (2.637μ.), και τα όρη Λύγγου {Βασιλίτσα (2.249μ.) και Γομάρα (2.126μ.)}, Νότια ο ποταμός Αώος, η Τύμφη (2.497μ.) και Νοτιοδυτικά η Νεμέρτσικα (2.209μ.). 
Διακρίνουμε τέσσερις χαρακτηριστικές ενότητες χωριών που αναπτύσσονται σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές. 
Η κοιλάδα του Σαραντάπορου κατέχει το Βόρειο τμήμα της περιοχής και διασχίζεται από τον ομώνυμο ποταμό και τους παραποτάμους του. Περιλαμβάνει τα χωριά: Αγία Παρασκευή, Αγία Βαρβάρα, Αμάραντος, Ασημοχώρι, Βούρμπιανη, Γαναδιό, Γοργοπόταμος, Δροσοπηγή, Εξοχή, Θεοτόκος, Καστανέα, Κεφαλοχώρι, Λαγγάδα, Μόλιστα, Μοναστήρι, Νικάνωρ, Οξυά, Πηγή, Πλαγιά, Πληκάτι, Πουρνιά, Πύργος, Πυρσόγιαννη και Χιονιάδες. Οι αρχικά γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες σε κάποια στιγμή στο παρελθόν πέρασαν στην τεχνική εξειδίκευση αναδεικνύοντας πληθώρα μαστόρων και συνοδευτικών επαγγελμάτων (ξυλουργοί, ξυλογλύπτες, ζωγράφοι, αγιογράφοι). Οργανωμένοι σε κομπανίες εξασκούν το επάγγελμά τους όχι μόνο σε γειτονικές περιοχές (π.χ. Ζαγόρι, Κόνιτσα αλλά και πολύ μακρύτερα τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα (Πήλιο, Σιάτιστα κά) όσο και πέραν των σημερινών ορίων αυτής (Βλαχία, Πόλη, Αίγυπτο, Αμερική κά). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξειδίκευση που παρουσιάζεται ανά χωριό (Χιονιάδες: ζωγράφοι, Γοργοπόταμος: ξυλογλύπτες, Βούρμπιανη-Πυρσόγιαννη: μαστόροι) καθώς επίσης και η ανάπτυξη της συνθηματικής τους γλώσσας. 
1. Η κοιλάδα του ποταμού Αώου περιλαμβάνει τα χωριά: Δίστρατο, Άρματα, Παλιοσέλι, Πάδες και Ελεύθερο. Πέρα από το τελευταίο, όλα τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονται από τη βλάχικη καταγωγή και την εξειδίκευση σε δασικά επαγγέλματα (πριονάδες, καρβουνιάρηδες, κατράμηδες) αλλά και άλλα όπως κυρατζήδες, σαμαράδες και μυλωνάδες. 
2. Τα υποαλπικά λιβάδια των μεγάλων υψομέτρων. Δύο κοινότητες παίζουν σημαντικό ρόλο εδώ: η Αητομηλίτσα αποκλειστικά κτηνοτροφικό νομαδικό χωριό που εγκαταλείπεται πλήρως το χειμώνα και η Φούρκα που στην ουσία παρουσιάζει στοιχεία μικτής οικονομίας (κτηνοτροφία, γεωργία και άλλα επαγγέλματα όπως ραφτάδες και μαραγκοί). Άλλα χαρακτηριστικά επαγγέλματα αυτών των κοινοτήτων είναι του κυρατζή αλλά και η οικοτεχνία με τη μορφή της υφαντικής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η συλλογική διαχείριση των κοινοτικών βοσκοτόπων με βάση το πανάρχαιο εθιμοτυπικό δίκαιο και ο ρόλος των νομάδων ως διαμεσολαβητών ανάμεσα στα βουνά και τους κάμπους. 
3. Η πόλη και τα γύρω χωριά του κάμπου της Κόνιτσας παρόλο που η πόλη της Κόνιτσας στηρίχθηκε και στηρίζεται ως προς την πρωτογενή παραγωγή στον κάμπο, πάντοτε υπήρξε ένα βιοτεχνικό και προπάντων εμπορικό κέντρο. Την κοινωνική διαστρωμάτωση της Κόνιτσας συγκροτούσαν οι μπέηδες, οι τσιφλικάδες, οι έμποροι, οι βιοτέχνες (τσαρουχάδες, ραφτάδες, γουναράδες, σιδεράδες κά) και οι καλλιεργητές του κάμπου. Μετά την απελευθέρωση η απομάκρυνση των μπέηδων και η εγκατάσταση κυρίως προσφύγων από τη Μικρά Ασία ανέτρεψε την προϋπάρχουσα κοινωνική τάξη,. Στην καλλιέργεια του κάμπου σήμερα εκτός από τους γεωργούς της Κόνιτσας συμμετέχουν και εκείνοι των γύρω χωριών (Καλλιθέα, Κλειδωνιά, Ηλιόρρραχη, Καβάσιλα, Μάζι, Αετόπετρα, Μελισσόπετρα και Καλόβρυση). 
Όσον αφορά την περιοχή της Μολυβδοσκέπαστης (Μολυβδοσκέπαστο Αηδονοχώρι) που στη πραγματικότητα παρουσιάζει μεγαλύτερη συγγένεια με το Πωγώνι χαρακτηριστική είναι η ιερότητα του χώρου με τα δύο σημαντικά μοναστήρια της Γκούρας και της Παναγίας της Μολυβδοσκέπαστης. 
Η Κόνιτσα αποτελεί τόπο καταγωγής μεγάλων μουσικών οικογενειών. 
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως υπήρξε ένας χώρος εισροής και συνάντησης διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων, ένας τόπος με καταλυτική λειτουργία όσον αφορά τις ανταλλαγές ανάμεσα σε διαφορετικούς ανθρώπους και πολιτισμούς.

απο το : e-istoria